Gdy 2 września 31 roku p.n.e. okręty Oktawiana Augusta pod dowództwem Agrypy rozgromiły flotę Marka Antoniusza i Kleopatry w bitwie pod Akcjum, ostatnim akcie rzymskiej wojny domowej, nikt nie przypuszczał, że wydarzenie to przyczyni się do powstania jednego z najważniejszych miast rzymskiej Grecji.
Po śmierci Juliusza Cezara w Rzymie, a następnie upadku drugiego triumwiratu polegającego na podziale władzy między Oktawiana Augusta, Marka Antoniusza i Marka Lepidusa, Republikę ogarnęła niszcząca wojna domowa między dawnymi sojusznikami. Głównymi oponentami byli Oktawian, władający prowincjami zachodnimi, i Antoniusz, panujący na Wschodzie. Miejscem ich starcia została zachodnia Grecja, stanowiąca granicę ich dominiów.
Ze względu na zaporę w postaci morza dzielącego obie armie, ich wodzowie rozkazali budowę flot wojennych, co zdecydowało o charakterze nadchodzącej bitwy. Flota Antoniusza zgromadzona była w Zatoce Ambrakijskiej u przylądka Akcjum w Epirze. Tam doścignęła ją flota dowodzona przez Agrypę, zmuszając do przyjęcia bitwy, która zakończyła się sromotną klęską i ucieczką Marka Antoniusza do Egiptu. Tydzień później przed Oktawianem skapitulowała jego armia lądowa, co przypieczętowało los wojny. Bitwa pod Akcjum była więc najważniejszym zwycięstwem siostrzeńca Cezara i utorowała mu drogę do jedynowładztwa.
Dwa lata później, w 29 roku p.n.e., w celu upamiętnienia tego wydarzenia, August ufundował nową kolonię położoną niedaleko od miejsca bitwy w Epirze, nadając jej nazwę „miasto zwycięstwa” – Nikopolis. Dzięki zaangażowaniu władz centralnych i położeniu przy morskim szlaku handlowym, miasto szybko stało się jednym z najważniejszych centrów administracyjnych, kulturalnych i handlowych regionu.
Zabytkiem bezpośrednio związanym z bitwą pod Akcjum był monument wystawiony przez Oktawiana w miejscu, gdzie podczas bitwy miał znajdować się jego namiot, na wzgórzu na północ od Nikopolis. Pomnik ten zbudowany był z marmuru i w jego górnej części znajdował się bogato zdobiony dekoracją rzeźbiarską ołtarz ku czci Apolla, patrona Oktawiana. W dolnej części do ściany przytwierdzone było 36 brązowych taranów z dziobów okrętów zdobytych przez zwycięską flotę, upamiętniając w ten sposób morski charakter stoczonej bitwy. Całość opatrzona była inskrypcją fundacyjną. Niestety do naszych czasów nie zachował się żaden z okrętowych taranów Antoniusza, które zapewne już w starożytności zdemontowano w celu ponownego wykorzystania cennego brązu. Na szczęście w Muzeum Nikopolis znajdują się za to najwyższej jakości płaskorzeźby zdobiące niegdyś monument Augusta.
Ważnym działaniem princepsa mającym na celu uczczenie zwycięstwa było ponowne ustanowienie starożytnych igrzysk ku czci Apolla, zwanych Aktia, które teraz odbywały się cyklicznie co pięć lat w Nikopolis. Rywalizowano tam w zapasach, śpiewie, grze na instrumentach, poezji, agonach teatralnych, wyścigach konnych, a nawet bitwach morskich. Kluczowym miejscem dla rozgrywania zawodów był oczywiście stadion, znajdujący się za murami miasta, który jest jasno czytelny w terenie i częściowo przebadany został wykopaliskowo. Miał on oba końce zaokrąglone, co było popularnym rozwiązaniem w I wieku n.e. W jego pobliżu znajdował się także, gimnazjon, termy i teatr, poddawany obecnie pracom konserwatorskim.
W tym ostatnim odbywała się znaczna część igrzysk, które odbywały się tam zapewne aż do nastania chrześcijaństwa w IV wieku n.e. Następnie teatr służył, podobnie jak większość antycznych budowli, za źródło gotowego i dobrze opracowanego kamienia na budulec. Jego marmurowe elementy architektoniczne i rzeźby przerobiono za to na zaprawę wapienną, o czym świadczą trzy piece wapiennicze odkryte wewnątrz teatru. Podczas drugiej wojny światowej jego widownia służyła za osłonę przeciwlotniczą dla żołnierzy greckich.
Wewnątrz murów miejskich, z okresu rzymskiego pochodzą między innymi luksusowe wille z mozaikami, perystylami i całymi kompleksami pomieszczeń zajmują one centralną pozycję w mieście i stanowiły dom dla jego najbogatszych mieszkańców. Ciekawym obiektem jest tzw. Małe Nimfeum położone przy jednej z ulic. Było to w istocie miejskie źródło wody w postaci fontanny umieszczonej w odpowiedniej oprawie architektonicznej. Jego główną konchę zdobi częściowo zachowana rzymska mozaika z wizerunkiem nimfy dosiadającej potwora morskiego oraz inne symbole marynistyczne. Ciekawym zabiegiem było ozdobienie bordiury przedstawienia prawdziwymi muszlami morskimi trzech gatunków małży wtopionymi w zaprawę. Wodę do nimfeum doprowadzał imponujący akwedukt, którego część wzniesiono na kamiennych arkadach, jakie typowo kojarzą się z tego rodzaju konstrukcją, a część, w zależności od ukształtowania terenu, przeprowadzono podziemnymi tunelami.
Bardzo dobrze zachowany jest też rzymski odeon, będący zadaszoną (pierwotnie) salą koncertową. Jego obecna forma jest oczywiście rezultatem szeroko zakrojonych prac konserwatorskich z lat 60. XX wieku.
Dużym osiągnięciem architektonicznym są same brukowane drogi, po których stąpamy zwiedzając stanowisko archeologiczne. Najważniejsza z nich – decumanus maximus – miała ponad 17 metrów szerokości i z obu stron przylegały do niej portyki, w których handlowano wszelkiego rodzaju towarami z całego Imperium. W celu zapewnienia czystości i drożności zaopatrzono ją w kratki ściekowe, które odprowadzały nieczystości do znajdującego się pod ulicą kanału. Podobne instalacje znajdowały się również pod pomniejszymi ulicami, a nawet obsługiwały domy prywatne i łaźnie.
Ogromne zmiany w Nikopolis zaszły wraz z nadejściem chrześcijaństwa, kiedy to dawne budowle publiczne porzucono lub zaadaptowano do innych celów, wznosząc w zamian ogromne bazyliki jako miejsca kultu nowej wiary. Miasto, jako stolica regionu, stało się też ważnym centrum chrześcijaństwa w Epirze. Znane jest stamtąd siedem wczesnochrześcijańskich bazylik, datowanych na okres od V do VI wieku. Choć niewiele pozostało z ich części nadziemnych, zachowały się one doskonale na poziomie przyziemia oraz posadzki. Te ostatnie stanowią jedne z najpiękniejszych przykładów wczesnobizantyjskiej mozaiki podłogowej w Grecji, prezentując motywy floralne, zwierzęce, geometryczne i inskrypcje przekazujące nam imiona biskupów i informacje dotyczące datowania tych obiektów.
W 475 roku n.e. Nikopolis zostało zdobyte i złupione przez Wandalów, co przyniosło kres świetności miasta. W pierwszej połowie VI wieku w celu zapobieżenia kolejnym podobnym katastrofom, prawdopodobnie z fundacji cesarza Justyniana, wzniesiono nowy, doskonale zachowany do dziś, mur obronny. Ograniczono jednak obszar miasta do zaledwie wycinka kolonii założonej przez Oktawiana Augusta. W tym skurczonym zakresie miasto trwało jeszcze 600 lat, kiedy to opuszczono je ostatecznie w XI wieku. Z okresu końca jego funkcjonowania niestety nie zachowało się zbyt wiele obiektów archeologicznych.
Wizytę na stanowisku archeologicznym warto zakończyć w muzeum archeologicznym zlokalizowanym na południe od niego, w kierunku Prewezy. Można tam usystematyzować swoją wiedzę dotyczącą Nikopolis, a przede wszystkim obejrzeć imponujące artefakty, rzeźby, elementy wyposażenia kościołów, sarkofagi czy przedmioty codziennego użytku pozwalające nam lepiej poznać starożytnych mieszkańców tego miasta.
tekst: Dominik Stachowiak
